جنگ در طی سال های 67-1359 توسط رژیم عراق در شرایطی که به کشورمان تحمیل شد که تنها 19 ماه از پیروزی انقلاب اسلامی گذشته بود و نظام نوپای جمهوری اسلامی، دوره حساس پس از انقلاب را سپری می کرد و به لحاظ سیاسی، امام خمینی(ره) به عنوان بنیان گذار، رهبر انقلاب اسلامی و فرمانده کل قوا، بخش مهمی از مدیریت جنگ را برعهده داشتند، به گونه ای که با اتخاذ تدابیر مناسب و به جا موفق شدند دشمن را از دستیابی به اهداف اولیه خود ناامید کرده و مانع از فروپاشی جمهوری اسلامی و واگذاری بخشی از خاک کشور به دشمن شوند.

بررسی اینکه در چنین شرایطی، جنگ چگونه هدایت و مدیریت شد که مانع تحقق اهداف دشمن گردد، اهمیت و جایگاه ویژه ای می یابد. از سوی دیگر اگر نحوه مدیریت امام خمینی(ره) و نقش ایشان در شرایط سخت جنگ را به دقت بررسی نماییم تا حدودی می توان به سبک مدیریتی حضرت امام(ره) دست یافت و اهمیت آن از این جهت است که بتواند سرمشقی برای سیاستمداران و الگویی مدیریتی برای دست اندرکاران نظام جمهوری اسلامی برای اداره کشور در شرایط مختلف در زمان حال و آینده قرار گیرد.

تاکنون پژوهش های مختلفی پیرامون زندگی فردی، سیاسی و رهبری امام خمینی(ره) از یک سو و از سوی دیگر ابعاد نظامی اقتصادی و سیاسی جنگ تحمیلی صورت پذیرفته است، اما وجه تمایز این پژوهش آن است که با بهره مندی از نظریه نقش های مدیریت به عنوان یکی از رهیافت های عمده درنظریه های علوم مدیریت و با رویکردی جامع نگر، ابعاد مختلف مدیریت جنگ را مورد بررسی قرار می دهد. به عبارت بهتر در این پژوهش با بهره مندی از نظریه نقش های مدیریتی میتنزبرگ که الگویی جامع و معروف در پژوهش های مدیریت قلمداد می گردد، نقش های مدیریتی امام خمینی(ره) در طول جنگ تحمیلی بررسی و دسته بندی شده است.

مقدمه

جنگ به عنوان یکی از بحران های مهم، آثار مخربی بر زندگی سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی کشورهای درگیر دارد و زمینه ساز بحران های متعدد دیگری است؛ از این رو کنترل و مدیریت بحران جنگ در کشورهایی که قربانی اهداف جاه طلبانه سایر قدرت ها شده اند، از اهمیتی ویژه برخوردار است. ایران از جمله کشورهایی است که در طی سال های ۱۳۵۹ تا ۱۳۶۷ به مدت هشت سال درگیر بحران جنگی بود که توسط رژیم عراق تحمیل شده بود.

این بحران در شرایطی ایران را در برگرفت، که تنها ۱۹ ماه از پیروزی انقلاب اسلامی گذشته بود و نظام نوپای جمهوری اسلامی دوره پرالتهاب پس از انقلاب اسلامی را سپری می کرد. در این زمان دولتمردان و کارگزارن نظام اسلامی در اندیشه بازسازی کشور و سازندگی آن بودند. بنابر این کشور به لحاظ سیاسی، نظامی و اقتصادی در شرایط ویژه و حساسی قرار داشت. در عرصه سیاسی کشور از یک طرف شاهد مناقشات سیاسی میان دولت و مجلس و از طرف دیگر فعالیت گروهک ها در برخی از نقاط کشور از جمله کردستان و خوزستان بود. در بعد نظامی نیز با پیروزی انقلاب اسلامی ارتش دستخوش دگرگونی هایی شد. این دگرگونی سبب کاهش توان بازدارندگی این نیرو شده بود. از نظر بسیاری از تحلیل گران و مفسران، با شرایط پیش آمده ارتش ایران قادر نبود در برابر دشمن خارجی مقاومت کند؛ چنانچه طارق عزیز وزیر وقت امور خارجه عراق در بخشی از تفسیر خود از اوضاع ایران می نویسد: امروز ارتش ایران از هم پاشیده شده است (طارق عزیز، ۱۳۵۹). به لحاظ اقتصادی نیز کشور در شرایط نابسامانی قرار داشت و با مسائل و مشکلات متعددی روبه رو بود.

در چنین شرایطی که اداره امور کشور به صورت عادی نیز سخت و با دشواری روبرو شده بود، جنگ، انقلاب نوپای اسلامی را مورد تهدید جدی قرار داد. بنابراین در چنین موقعیت بحرانی، نیاز بود تا هرچه سریعتر سیاستمداران و مسئولان کشور وارد عمل شده و با تدابیر مناسب به مدیریت و هدایت جنگ پرداخته و مانع از تحقق اهداف دشمن شوند.

در این شرایط امام خمینی (ره) به عنوان بنیان گذار، رهبر انقلاب اسلامی و فرمانده کل قوا، بخش مهمی از مدیریت جنگ را بر عهده داشتند به گونه ای که با اتخاذ تدابیر مناسب و به جا دشمن را از دستیابی به اهداف اولیه خود ناامید کرده و مانع از فروپاشی جمهوری اسلامی و واگذاری بخشی از خاک کشور به دشمن شد.

موضوع پژوهش از جهات مختلفی دارای اهمیت است. اول آن که جنگ فی نفسه یکی از بحران های مهم در جوامع بشری قلمداد می شود و عموما تبعات کلان و مخرب فراوانی را برای کشورهای درگیر در پی دارد و اگر درست اداره نشود، خود می تواند زمینه ساز بروز مشکلات متعدد دیگری گردد. به ویژه همانطور که پیشتر اشاره شد جنگ در شرایطی به نظام نوپای جمهوری اسلامی ایران تحمیل شد که آمادگی کامل نظامی سیاسی و اقتصادی برای مواجهه با دشمن وجود نداشت. یقینا بررسی اینکه در چنین شرایطی جنگ چگونه هدایت و مدیریت شد که مانع تحقق اهداف دشمن گردد اهمیت و جایگاه ویژه ای می یابد. از سوی دیگر اگر نحوه مدیریت امام خمینی(ره) و نقش ایشان در شرایط سخت و پر تنش جنگ را به دقت بررسی نماییم تا حدودی می توان به سبک مدیریتی ایشان دست یافت و اهمیت آن از این جهت است که بتواند سرمشقی برای سیاستمداران و الگویی مدیریتی برای دست اندرکاران نظام جمهوری اسلامی برای اداره کشور در شرایط مختلف در زمان حال و آینده قرار گیرد. با هدف بررسی نقش های مدیریتی امام خمینی (ره) در اداره جنگ تحمیلی، در این پژوهش تلاش شده است تا با بهره مندی از رویکرد نظریه نقش های مدیریتی مینتزبرگ که الگویی جامع و معروف در پژوهش های علم مدیریت قلمداد می گردد، نقش های مدیریتی رهبر انقلاب اسلامی در طول جنگ تحمیلی بررسی و دسته بندی گردد. بدین منظور پس از بیان مقدمه، پیشینه موضوع در بخش دوم مطرح و تمایز آن با پژوهش های پیشین تبیین شده است. در بخش سوم مبانی نظری پژوهش در حوزه مدیریت تبیین و مدل نقش های مدیریتی مینتزبرگ که مبنای دسته بندی نقش های مدیریتی در این پژوهش واقع شده است، تشریح می گردد. بر اساس مدل مینتزبرگ نقش های مدیران در قالب سه دسته اصلی تقسیم بندی شده است: ۱. نقش روابط بین فردی، ۲.نقش اطلاعاتی و ۳.نقش تصمیم گیری. بر این اساس پیاده سازی سه دسته نقش های مدیریتی امام خمینی بر اساس مدل در اداره جنگ در بخش چهارم اشاره و دسته بندی شده و در بخش پنجم مورد بحث و نتیجه گیری قرار گرفته است.

پیشینه موضوع و وجه تمایز پژوهش

پژوهش های مختلف و متعددی پیرامون زندگی فردی، سیاسی و رهبری امام خمینی (ره) در دوران جنگ صورت پذیرفته است که هر یک از منظری خاص به موضوع نگریسته اند. به عنوان نمونه در حوزه نظامی، پیوسته و دیگران(۱۳۹۳) به بیان جنگ، دفاع و صلح از دیدگاه رهبر انقلاب پرداختند. افضلی و محسن زادگان(۱۳۹۳) مدیریت نظامی امام در جنگ را تا مرحله پس از فتح خرمشهر بررسی نمودند. جعفری(۱۳۹۰) به تبیین وجوه راهبردی، تاکتیکی و عملیاتی فرماندهی امام خمینی(ره) در جنگ تحمیلی پرداخت. آقابابایی و دیگران(۱۳۸۵) اصول و مبانی مدیریت نظامی جمهوری اسلامی ایران در هشت سال دفاع مقدس را بررسی نمودند. برخی از پژوهش ها نیز مبتنی بر جمع آوری یا تحلیلی بر محتوای سخنرانی ها و پیام های امام خمینی(ره) در مورد جنگ تحمیلی بوده است مثلا مرندی و سلیمانی(۱۳۸۳) رهنمود ها و اندیشه های حضرت امام (ره) درباره جنگ و روند آنرا جمع آوری و بررسی نمودند. مرندی و رحمتی (۱۳۸۴) اندیشه های ایشان را درباره نیروهای مسلح جمع آوری نمودند. همچنین برخی از منابع به بررسی سیرهحی عملی امام خمینی (ره) پرداخته اند که در آنها میتوان ردی از مدیریت امام خمینی در جنگ تحمیلی یافت، مثلا اسماعیل زاده(۱۳۹۱) سیره اخلاقی امام خمینی را در دوران دفاع مقدس بررسی نموده است. ترکارانی (۱۳۹۳) با تاکید بر رفتارشناسی امام خمینی(ره) موضوع پذیرش قطعنامه ۵۹۸ را در دوران و شرایط جنگ تحمیلی بررسی نموده است.

اگرچه در برخی از پژوهش ها به موضوع مدیریت امام خمینی(ره) در جنگ تحمیلی پرداخته شده است؛ اما تاکنون پژوهش مستقلی پیرامون این موضوع صورت نگرفته است. پژوهش های کاربردی هم راستا تنها به بررسی بخشی از مدیریت امام خمینی(ره) در جنگ تحمیلی پرداخته و به تمام ابعاد این معنای خاص توجه نداشته اند. وجه تمایز پژوهش پیشرو با سایر پژوهش هایی که مدیریت امام خمینی(ره) در جنگ تحمیلی مورد را بررسی قرار داده اند، رویکردی جامع نگر به ابعاد مدیریتی و رهبری امام خمینی در دوره جنگ و مبتنی بر در نظر داشتن ابعاد گوناگون مدیریت مستقیم و غیرمستقیم جنگ توسط معمار انقلاب اسلامی است. علاوه بر آن در این پژوهش تلاش شده است تا با بهره مندی از رویکرد نظریه نقش های مدیریتی مینتزبرگ که الگویی جامع و معروف در پژوهش های مدیریت قلمداد می گردد، نقش های مدیریتی رهبر انقلاب اسلامی در طول جنگ تحمیلی بررسی و دسته بندی گردد.

مبانی نظری

۱ - ۳ - نظریه نقش های مدیریتی

در سیر تکوین نظریه ها در علم مدیریت، تعاریف مختلفی از مدیریت ارائه و مطرح گردیده است. مبتنی بر دیدگاه هنری فایول، صنعتگر فرانسوی، اصول مدیریت را مشتمل بر پنج اصل می دانند که وظایف اصلی مدیران نیز انگاشته شده است.

امام خمینی در دوران جنگ تحمیلی با استفاده از مدل مینتزبرگ" alt="بررسی نقش مدیریتی امام خمینی در دوران جنگ تحمیلی با استفاده از مدل مینتزبرگ" width="500" class="img-responsive-news" style="box-sizing: border-box; border: none; vertical-align: middle; max-width: 100%; height: auto; margin-top: 5px;">

در رهیافت های عمده در سیر تکوین نظریه های مدیریت نظیر رهیافت سیستمی، رهیافت اقتضایی و ... روندهایی سنتی و جدید به چشم می خورد. یکی از روندهای جدید، نظریه نقش های مدیریتی است. اساس این نظریه آن است که باید با ملاحظه آنچه مدیر انجام می دهد فعالیت ها یا نقش های وی را معین کرد (رضاییان، ۱۳۸۰). یک نقش، الگویی رفتاری است که از شخص انتظار می رود در موقعیت سازمانی آن را انجام دهد (هوزینسکی و بوچانان، ۲۰۰۱). مفهوم نقش دارای اهمیت، پیچیدگی و نقاط مبهم بسیاری است و از این رو اندیشمندان بسیاری مانند کویین در سال ۱۹۸۳، گری یوکل در سال ۱۹۹۴ ، فرد لوتانز در سال ۱۹۹۵، داینتی و اندرسون در سال ۱۹۹۸ و جان کاتر در سال ۱۹۸۲ در عرصه غنی سازی مفاهیم مدیریت و با استفاده از رویکردها و روش های متعدد سعی در تشریح نقش های مدیریتی داشته اند تسلیمی و زنجانی، (۱۳۸۳). هر یک از این اندیشمندان با توجه به یافته های پژوهش های خود به دسته بندی های مختلفی از نقش های مدیریت اشاره نموده اند. در میان دسته بندی های ارائه شده در خصوص نقش های مدیریت، شاید بتوان دسته بندی مینتزبرگ را جامع ترین دانست به طوری که شاید به ندرت بتوان کتابی را در مقوله مدیریت یافت که در معرفی نقش های مدیریتی بی توجه از آن گذشته باشد رضاییان، (۱۳۸۰). با توجه به معروف بودن و جامعیت مدل مینتزبرگ در این پژوهش از آن برای دسته بندی نقش های مدیریتی استفاده شده است.

۲ - ۳ - مدل نقش های مدیریتی مینتزبرگ

یکی از مشهورترین و پرکاربردترین مدل ها در نظریه نقش های مدیریت، مدل مینتزبرگ است. وی در سال ۱۹۷۰ با مطالعه سیستماتیک فعالیت های مدیران اجرایی در ۵ سازمان، ۱۰ نقش مدیران را تبیین کرد. او در کتابی به نام the Nature of Managerial Work که در سال ۱۹۷۳ منتشر شد، نقش های مدیران را معرفی و در یک تقسیم بندی جامع ، آن را به سه گروه عمده زیر تقسیم بندی کرد (پاردیپ کومار، ۲۰۱۵):

1. نقش روابط بین فردی

2. نقش اطلاعاتی

3. نقش تصمیم گیری

منظور از نقش روابط بین فردی ، دسته ای از نقش هاست که به رفتارهایی از مدیر توجه دارد که به روابط شخص مدیر با دیگر افراد اعم از درون یا بیرون از سازمان برمی گردد. این نقش مستقیما از اختیارت و جایگاه مدیران که با اداره سازمان مرتبط است نشات می گیرد. از دیدگاه مینتزبرگ نقش هایی مانند نقش رسمی ، نقش رهبر و نقش ارتباطی در این دسته قرار می گیرند. منظور از نقش رسمی مدیر ، نقش تشریفاتی و نمادینی است که مدیر به عنوان نماینده یک سازمان داراست. نقش رهبری یکی از مهم ترین نقش های مدیران است. این وظیفه مدیر است که به عنوان یک رهبر، اعضای سازمان خود را در انجام وظایف تشویق کرده و همسویی و تعادل لازم را میان اهداف شخصی کارکنان و اهداف سازمانی ایجاد کند. قدرت اثرگذاری مدیر، در قالب نقش رهبری وی متجلی می شود. با توجه به اهمیت ارتباطات جانبی و افقی مدیران، برقراری این ارتباطات با نقش ارتباطی مدیر ، بیان شده است. در واقع مدیر در نقش رابط با زنجیره افراد بیرون سازمان ارتباط برقرار کرده و ارتباطات لازم را با آنها برقرار می کند.

دومین مجموعه از نقش های مدیریتی، نقش اطلاعاتی است که اساسا با فرآیند پردازش اطلاعات لازم مدیران ارتباط دارد. مدیر در تعامل با دیگران خواه زیر دستان باشد و یا افراد بیرون از سازمان ، مرکز اطلاعات سازمان تلقی می شود. در واقع بخش عظیمی از تمامی اطلاعات باید در اختیار وی قرار گیرد. شاید مدیر هر چیزی را نداند ولی باید بیش از تک تک اعضای سازمان و زیر دستانش اطلاعات داشته باشد. تحقیقات مینتزبرگ نشان می دهد که مدیران اجرایی ۴۰ درصد از وقت خود را هنگام تعامل با دیگران ، صرف تبادل اطلاعات با آن ها می کنند. همچنین ۷۰ درصد از نامه های دریافتی آنان نامه های اطلاعاتی است که اطلاعات بیرون یا درون سازمان را در اختیار آنان قرار می دهد. مدیران در قالب نقش اطلاعاتی، نقش های پایش کننده اطلاعات ، توزیع کننده اطلاعات و سخنگو را انجام می دهند. مدیران به عنوان پایش کننده اطلاعات، کانون مرکزی تبادل و نظارت بر جریان اطلاعات هستند. مدیران می توانند با اعضای رسمی سازمان تبادل اطلاعات داشته و بر آن نظارت نمایند. همچنین در نقش توزیع کننده اطلاعات، مدیران می بایست حجم وسیعی از اطلاعاتی را که در اختیار دارند، در زمان و موقعیت مناسب ، با افراد متناسب در داخل یا بیرون از سازمان به اشتراک بگذارند. در نقش سخنگو در واقع مدیر سازمان به تبادل اطلاعات با بیرون از سازمان و بویژه ذینفعان سازمان می پردازد.

در خصوص نقش تصمیم گیری مدیران باید گفت که اطلاعات به تنهایی تمام آن چیزی نیست که سازمان ها برای تصمیم گیری نیاز دارند؛ بلکه فقط یک ورودی اساسی برای فرآیند مهم تصمیم در سازمان تلقی می شود. مدیر بدلیل جایگاه و اختیارات قانونی باید مسئولیت تمامی کارهای مهم سازمانی را به عهده گیرد. از دیدگاه مینتزبرگ چهار نقش کار آفرینی ، مشکل گشایی ، تخصیص دهنده منابع و مذاکره کننده نقش مدیران در حوزه تصمیم گیری را توصیف می کنند. مدیران به عنوان کارآفرین در سازمان، تغییرات کنترل شده ای را برای تطبیق سازمان با تغییرات سریع محیطی، آغاز، طراحی و اجرا می کنند. مدیران همواره در پی شناسایی فرصت ها و یا مسائل و مشکلاتی احتمالی هستند که ممکن است در مسیر تغییر برایشان ایجاد شود. آنها به طور مستمر به دنبال یافتن ایده هایی جدید برای سازمان خود هستند. نقش کارآفرینی مدیران، اشاره به تغییرات داوطلبانه و اختیاری از سوی آنان در سازمان دارد، اما مدیران در سیر حرکت سازمان خود، با فشارها، تغییرات و نیروهای محیطی (از بیرون یا درون سازمان روبه رو می شوند که می بایستی آنها را مدیریت کنند. در واقع، مدیران بایستی بخشی از وقت خود را صرف مواجهه و اصلاح آشوب های ایجاد شده در سازمان کنند. مطمئنا هیچ سازمانی نمی تواند بخوبی همه کارها و امور جاری خود را استاندارد کرده و به طور کامل به اهداف خود دست یابد. مگر اینکه از تمامی احتمالات و حالات ممکن در فضای نامعلوم حاکم بر سازمان، آگاهی داشته باشد. البته این کار نیز در محیط متلاطم امروز، تقریبا غیر ممکن است. لذا، مدیران می بایستی سازمان خود را در حالتی میان تغییر/ آشوب و آرامش / ثبات حفظ کنند. برای این کار، آنها باید در شرایط خاص و مسائلی که سازمان تاکنون تجربه نکرده اما برای سازمان وضعیتی خاص را ایجاد می کند، نقش مدیریتی مشکل گشا (آشوب زدا) را ایفا کرده و آشوب ها را اداره کنند. سومین نقش تصمیم گیری مدیران، نقش تخصیص دهنده منابع است. مدیران از طریق تخصیص و کنترل منابع، اقتدار، تسلط و اثرگذاری خود را بر سیستم های سازمان، حفظ می کنند. مدیر با تصمیم گیری در مورد اینکه چه کسانی، چه منابعی را در اختیار داشته باشند و متناسب با آن، چه کاری را انجام دهند، مجموعه سازمانی خود را هدایت و رهبری می کند. و آخرین نقش مدیر از دید آقای مینتزبرگ، شرکت وی در مذاکرات سازمانی است. برخی ها مذاکره را بخشی از شغل مدیران نمی دانند بلکه ویژگی و امتیاز مدیران را افتخاری و اختیاری می دانند. مذاکره در واقع بخش مکمل کار مدیران است. مدیران مجرب، معمولا اهمیت خاصی برای مذاکره با گروه هایی که در نظر است برای کارشان استاندارد تعیین شود، آنهایی که می خواهند اقدامات حمایتی برای سازمان انجام دهند و حتی با کسانی که می خواهند خدماتشان را به آنها بفروشند، وارد مذاکره می شوند. مدیر به دلیل اختیارات قانونی خود در سازمان و نقش هایی همچون سخنگویی و تخصیص دهندگی منابع، می بایستی در جلسات مذاکرات مهم سازمان شرکت کند. به طور خلاصه مدل نقش های مدیریت مینتزبرگ را می توان در جدول زیر خلاصه نمود. مدل نقش های مدیریتی مینتزبرگ تاکنون کاربردهای فراوانی در مطالعات مدیریت در سطوح مختلف داشته است. فلوید و وولدریج (۲۰۱۷) به تحلیل نقش مدیران میانی و ونگ (۲۰۱۸) به بررسی نقش رهبری مدیران در فرآیند مدیریت استراتژیک سازمان پرداختند؛ دیسکن و دیگران (۲۰۱۸) به بررسی کار مدیران در کشور لیتوانی با استفاده از مدل نقش های مدیریت مینتزبرگ پرداخته و رابطه آن را با اثربخشی مدیران در شرکت های کوچک و متوسط این کشور تحلیل نمودند. پیرسون و چاترجی (۲۰۰۳) به بررسی نقش های مدیران در چهار کشور آسیایی با رویکرد مدل مینتزبرگ پرداختند. طهرانی (۱۳۸۵) بدنبال شناسایی نقش های موثر فرماندهان (بر اساس الگوی نقش های مینتزبرگ) موثر بر تقویت مبانی انضباطی کارکنان بوده است. محمدپور زرندی و دیگران (۱۳۹۳) میزان بکارگیری تئوری نقش های مدیریتی مینتزبرگ (روابط بین فردی، اطلاعاتی، تصمیم گیری در بین مدیران بانک شهر را بررسی نمودند. در مرور ادبیات انجام شده، پژوهشی که به بررسی نقش های مدیریتی و بهره گیری از مدل مینتزبرگ در مراحل مختلف مدیریت بحران پرداخته باشد یافت نشد (متس و سیمونسون، ۲۰۱۴).

پیاده سازی مدل و ارائه یافته ها

با توجه به مدل نقش های مدیریتی مینتز برگ که در بخش ۳-۲ تشریح گردید، سه دسته نقش های روابط بین فردی ، اطلاعاتی و تصمیم گیری مبنای دسته بندی نقش های مدیریتی امام خمینی در زمان جنگ تحمیلی در نظر گرفته شده است. در این بخش با بررسی متون و منابع متعدد، مصادیق بکارگیری هر یک این نقش ها توسط بنیانگذار انقلاب اسلامی در مدیریت جنگ تحمیلی (با توجه به محدودیت حجم مقاله به اجمال و بدون ذکر منابع هریک) اشاره و دسته بندی شده است.

۱ - ۴ - نقش روابط بین فردی امام خمینی(ره) در مدیریت جنگ تحمیلی

با توجه به جایگاه و اختیارات مدیر در اداره سازمان، نقش روابط بین فردی مدیر ناظر بر ارتباطات شخص مدیر با سایر افراد در درون یا بیرون از سازمان است که او را در جایگاهی نمادین به عنوان نماینده سازمان مطرح و رفتار وی را به عنوان رهبر در تشویق و ترغیب اعضای سازمان به انجام وظایف خود در نظر می گیرد. مجموعه این نقش ها در قالب نقش روابط بین فردی مدیران در مدل مینتزبرگ مطرح است. در این بخش به ایفای نقش روابط بین فردی امام خمینی به عنوان مدیر و رهبر انقلاب اسلامی در جنگ تحمیلی پرداخته شده است که در قالب موارد زیر اشاره می شود:

. حفظ آرامش

. ایمان و توکل به خدا

. الگوگیری از پیامبر اکرم (ص) و ائمه معصوم (ع)

. تکلیف گرایی و دفاع از کشور برای کسب رضای خدا

. شجاعت

. ایجاد احساس خودباوری در مردم و رزمندگان

. تشویق مردم و رزمندگان جهت دفاع از کشور

. دیدار با اقشار مختلف مردم، رزمندگان و خانواده شهدا

. تقدیر از مقاومت مردم و رشادتهای رزمندگان

. دعوت مردم به صبر و تحمل مشکلات

. دعوت مردم و ارتش رژیم عراق به قیام

. پشتیبانی از نیروهای مسلح در جنگ

. حمایت از دولت در شرایط جنگ

. ایجاد وحدت و انسجام

۲ - ۴ -نقش اطلاعاتی امام خمینی(ره) در مدیریت جنگ تحمیلی

نقش اطلاعاتی مدیران، دومین مجموعه از نقش های مدیریتی در نظر گرفته می شود که کلیات آن در بخش ۳-۲ تشریح گردید. در این بخش نقش های اطلاعاتی امام خمینی(ره) در مدیریت جنگ به شرح زیر اشاره می شود:

. اعلام جنگ در رأس همه ی امور

. تبادل اطلاعات و مشورت با متخصصان

. ارائه رهنمودهای لازم به نیروهای مسلح

. تبیین مواضع ایران و ضرورت دفاع در برابر تهاجم عراق

. اعلام شرایط صلح و آتش بس

. تبیین اهمیت تبلیغات در جنگ و آشکار نمودن اهداف دشمنان

. بیان مصادیق تبلیغات دشمنان

. استفاده از تمام ظرفیت ها جهت دفع تبلیغات دشمنان

. نیرنگ شناسی

۳ - ۴ - نقش تصمیم گیری امام خمینی(ره) در مدیریت جنگ تحمیلی

همان طور که در بخش ۳-۲ بیان گردید، سومین دسته از نقش های مدیران بر اساس مدل مینتزبرگ، نقش تصمیم گیری است. اگر فعالیت های مختلف مدیران را در نظر آورید به وضوح مشاهده می شود که جوهر تمامی فعالیت های مدیریت تصمیم گیری است. تصمیم گیری از اجزای جدایی ناپذیر مدیریت به شمار می آید و در هر وظیفه مدیر به نحوی جلوہ گر است (الوانی، ۱۳۸۴). در این بخش مصادیق نقش های تصمیم گیری امام خمینی(ره) به عنوان رهبر انقلاب اسلامی و فرماندهی کل قوا در مدیریت جنگ تحمیلی به شرح زیر اشاره شده است:

. برخورداری از قدرت تصمیم گیری و به تبع آن قاطعیت و سازش ناپذیری در طول حیات سیاسی و در زمان جنگ تحمیلی

. واگذاری فرماندهی جنگ به شورای عالی دفاع ملی و حمایت از آن

. توسعه تشکیلات نظامی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی

. نقش حضرت امام(ره) در حفظ هماهنگی و انسجام در تمامی نیروهای مسلح

. مردم گرایی و استفاده از ظرفیت نیروهای مردمی در جنگ

. تصمیم گیری در ارتباط با روند جنگ

بحث و نتیجه گیری

در این پژوهش با توجه به اهمیت موضوع جنگ و بررسی ابعاد مدیریتی آن، با استفاده از مدل نقش های مدیریتی مینتزبرگ به بررسی و دسته بندی نقش مدیریتی امام خمینی(ره) در اداره جنگ تحمیلی پرداخته شده است. اولین دسته از نقش های مدیریتی در مدل مینتزبرگ، نقش روابط بین فردی است.

در بررسی نقش روابط بین فردی امام خمینی(ره) به عنوان مدیر در زمان جنگ تحمیلی باید اذعان نمود که برخی شاخصه های مدیریتی امام(ره) در عمل برگرفته از شخصیت فردی ایشان بود. ویژگی هایی مانند شجاعت، آرامش و سازش ناپذیری همگی از شخصیت، روحیه و درایت امام(ره) ناشی می شد. این گونه ویژگی های فردی که در گهواره مکتب اسلامی بارور شده بوده از ایشان مبارزی نستوه ساخته بود.

رهبر انقلاب اسلامی با توجه به ایمان و معنویتی که داشتند و نیز اعتقادی که به نقش معنویت در تقویت جبهه های حق علیه باطل داشتند، در طی دفاع مقدس مردم و رزمندگان را به معنویت فرا می خواندند و از آنان می خواستند تا با اعتقاد راسخ به خدواند متعال توکل و اتکاء به خداوند؛ تقوا و توسل به پیامبراکرم(ص) و ائمه اطهار(ع) سختی مبارزه بر دشمن را تحمل و بر دشمن بتازند. در سایه چنین معنویتی، امام خمینی (ره) نقش روابط بین فردی را در مدیریت جنگ تحمیلی به درستی و بنحوی اثربخش ایفا کردند.

ایشان در نقش رهبر، مردم و رزمندگان را به عمل به تکلیف و کسب رضای خدا دعوت و آنان را جهت حضور در جبهه های نبرد و دفاع از کشور تشویق می نمودند. ایشان با اقشار مختلف رزمندگان و خانواده شهدا دیدار و از رشادت های آنان تجلیل بعمل می آورد. با بهره مندی از این معنویت و با این رویکرد، نه تنها مردم جامعه اسلامی ایران را به تحمل مشکلات و صبر رهنمون ساختند بلکه مردم عراق را نیز به قیام علیه رژیم بعثی عراق ترغیب نمودند. امام همواره محور و مرکزی بود که تمام ملت ایران در تلاش بودند تا حول وجود مبارکشان گرد هم آیند که همین عامل سبب می شد تا وجود ایشان، خود منشأ وحدت باشد؛ علاوه بر آن در شرایط جنگ، حمایت ایشان از ارکان مختلف اجرایی کشور و در راس آن دولت و نیز پشتیبانی ایشان از نیروهای مسلح و توصیه های دلسوزانه و روشنگرانه معظم له نقش مهمی در ایجاد وحدت و انسجام نیروها در جامعه داشت.

دومین دسته از نقش های مدیریتی بر اساس چارچوب ارائه شده در مدل مینتزبرگ، نقش اطلاعاتی است. در بررسی این نقش توسط امام خمینی به عنوان مدیر در طول جنگ تحمیلی باید گفت که از یک مدیر انتظار می رود که علاوه بر ایفای نقش رهبری و بهره مندی از توان جمعی نیروهای تحت اختیار که در قالب نقش روابط بین فردی ظهور می یابد، با استفاده از اطلاعاتی که در اختیار او قرار داده می شود پایشگر و توزیع کننده اطلاعات باشد و از این رهگذر نقش های اطلاعاتی مدیر متجلی می شود. امام خمینی(ره) در دوران جنگ تحمیلی نقش اطلاعاتی خود را در مدیریت جنگ به خوبی ایفا نمودند. ایشان علی رغم تشکیل و واگذاری فرماندهی جنگ به شورای عالی دفاع، در جریان اطلاعات لازم قرار داشته و از طریق نمایندگانی که در این شورا تعیین نموده بودند در جریان اطلاعات مرتبط با پیشبرد جنگ قرار داشتند. امام(ره) در مواردی که به حوزه دانش فنی و نظامی جنگ و نیز چگونگی پیش برد اهداف جنگ در میدان های عملیاتی مربوط می شد، کمتر دخالت می کردند و در عین حال در این زمینه با کارشناسان و متخصصین نظامی و فرماندهان زبده ی جنگ و شورای عالی دفاع به تبادل اطلاعات و مشورت می پرداختند و رهنمودهای لازم را به نیروهای مسلح ارائه می فرمودند. البته گاه دستوراتی مانند موضوع شکستن حصر شهرها داشتند که، اجرای آن برای فرماندهان جن